Ιστορίες από τη βόρεια Σάμο

Είναι γνωστό ότι σχεδόν παντού κατά τους τελευταίους αιώνες  μεγάλωσε το "προσδόκιμο ζωής"  απότομα, από τα 35 περίπου χρόνια (στην Ευρώπη) το 1770 γύρω στα 75 σήμερα. Τι γινόταν όμως στον Άγιο Κωνσταντίνο και στα πέριξ το 1800 και το 1900; Οι αρρώστιες ήταν πιο επικίνδυνες, η ζωή πιο σκληρή και το ένα στα πέντε παιδιά δεν προλάβαινε να μεγαλώσει. Μιας και οι περισσότεροι ήταν γεωργοί, τα ατυχήματα κατά την εργασία συνέβαιναν κατά κανόνα στα χωράφια, δηλαδή ήταν πτώσεις από "πεζούλες" (αναβαθμίδες), δέντρα και υποζύγια, δαγκώματα από φίδια, τσιμπήματα από σκορπιούς, δηλητηριάσεις από γεωργικά φάρμακα. Στις 17 Ιουνίου 1867 περί τας επτά ώρας της ημέρας η ... Μαρούδα Γεωργάκη ευρισκομένη εις τα εν τη θέσει  Λογαράδων κτήματά της ... εισήλθε αύλακος προς πότισιν των φυτών εκρημνίσθη ... ως πεσούσα εις το κάτωθεν ρεύμα, μετά τινα λεπτά απεβίωσεν ένεκα του ύψους του κρημνού ούσα ετών εξήντα σύζυγος του Ζαφείρη Δημητρίου ... Ο ληξίαρχος έγραφε τις αποβιώσεις σε γλώσσα κα

Διατρέχοντας παλιά έγγραφα, από το 19ο αιώνα ως τις αρχές του 20ού μπορεί κανείς να δει ποια ήταν τα βαφτιστικά ονόματα της εποχής. Πολλά είναι και σήμερα γνωστά και συνηθισμένα, μερικά εμφανίζονται σε παραλλαγές  σήμερα ξεχασμένες, ενώ υπάρχουν και ορισμένα άγνωστα σήμερα κι ασυνήθιστα. Ένα χαρακτηριστικό δείγμα δίνει το βιβλίο των ληξιαρχικών πράξεων του 1881 στις Έξι Γειτονιές (δηλαδή στον Άγιο και στα γύρω χωριά). Εκείνη τη χρονιά δόθηκαν τα εξής ονόματα: Αγγελικώ, Αγγελίνα, Αδάμ, Αθανασία, Αθανάσιος, Αικατερίνα, Ανασούλα, Ανδρέας, Αργυρούλα, Αρετούλα, Βασιλικώ, Γεώργιος, Γραμματική, Δημήτριος, Ειρήνη, Ελένη, Ηλίας, Θεόκλητος, Ιωάννης, Κλεάνθης, Κλιμεντίνη, Κυριάκος, Κωνσταντίνος, Μανουήλ, Μαρία, Μαριγώ, Μαρούδα, Μαρουδιώ, Μελπομένη, Μορφούλα, Νικόλαος, Παναγιώτης, Παναγιωτίτσα, Πηνελόπη, Πραξιτέλης, Σοφία, Σοφοκλής, Σταμούλος, Σταύρος, Σταυρούλα, Στέφανος, Τριανταφυλλιά, Τριανταφυλλιώ και Χρυσόστομος. Το όνομα Σταμούλος δεν ξέρω να χρησιμοποιείται σήμερα, ούτε το όνομα Ανασούλα. Ο

Στην κατηφόρα που καταλήγει ανάμεσα στα δυο μπαρ της παραλίας του Αγίου μια σειρά από σπίτια είναι τώρα κλειστά. Κλειστός είναι κι ο παλιός φούρνος της Ζαφειρώς. Παλιά, τη δεκαετία του 1960, όλα ήταν ανοιχτά. Κατεβαίνοντας προς τη θάλασσα στο πεζοδρόμιο, στο πρώτο απ' αυτά, δίπλα στην "εθνική οδό Βαθέος - Καρλοβάσου", καθόταν ένας δύστροπος παππούς. Έμενε στο ισόγειο από την πλευρά της κατηφόρας ή ημιυπόγειο από την πλευρά της εθνικής οδού. Ήταν εκεί σχεδόν όλες τις ώρες της μέρας. Κρατούσε μια μυγοσκοτώστρα, με την οποία απειλούσε έντομα και ανθρώπους. Ήταν αποστεωμένος από το χρόνο, με ελάχιστες τρίχες στο κεφάλι του. Ήξερε ότι ήμουν εγγονός της αδερφής του και ότι έκανα παρέα με τον δικό του εγγονό, που τα καλοκαίρια έμενε στον από πάνω όροφο. Όταν περνούσαμε το πρωί για να πάμε στο μπάνιο, ξυπόλητοι, φορτωμένοι με μάσκες και βατραχοπέδιλα, έλεγε σχεδόν πάντα "βρε εγώ στην ηλικία σας δούλευα" και μας στόλιζε. Η ηλικία μας ήταν κάτω από τα δέκα. Αυτός ήταν ο μ

 Η οικονομία του νησιού ήταν κυρίως αγροτική, μολονότι στα χρόνια της ηγεμονίας οι ειδικές συνθήκες έδωσαν ώθηση σε ορισμένες ειδικού τύπου βιομηχανίες, όπως αυτές των τσιγάρων και των δερμάτινων ειδών. Το κρασί ήταν από την αρχαιότητα το πιο φημισμένο προϊόν της Σάμου, αλλά τον καιρό της ερήμωσης (περίπου 1480 ως 1570) επικράτησαν τα δάση. Το 1702 στη βόρεια πλευρά ο σπουδαίος βοτανολόγος  Joseph Pitton de Tournefort  είδε μόνο δάση, αλλά τον επόμενο αιώνα στις βόρειες πλαγιές παράγεται ο κύριος όγκος του κρασιού. Το 1828 μόνο ο Άγιος Κωνσταντίνος παράγει 8000 γομάρια κρασί κι άλλα τόσα παράγουν οι Βουρλιώτες σε σύνολο 47000 περίπου γομαριών, δηλαδή το ένα τρίτο της παραγωγής του νησιού. Άλλο ένα τρίτο παράγεται στην περιοχή Βαθέος, ενώ το τελευταίο τρίτο σ' όλο το υπόλοιπο νησί (βλ. Ελένης Σ. Δήμα "η αμπελοκαλλιέργεια στη Σάμο από τον εποικισμό ως την επανάσταση" στο βιβλίο "Σάμος η κυρά των αμπελιών", 2000). Εδώ διαφαίνεται μια απότομη οικονομική και οικιστικ

Την εκπαίδευση στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα περιγράφει χαρακτηριστικά η κυρά Μαρουδιώ, σε κείμενο της Μαρίας Χατζηανδρέου (με τίτλο "η κυρά Μαρουδιώ" στο περιοδικό Απόπλους, τεύχος 35-36, Φεβρ. 2006): Το σχολειό είχε μέχρι την ογδόη. Όταν λέμε σχολειό μη φανταστείς και τίποτα σπουδαίο. Δυο δωματιάκια ήτανε στο συνεταιρισμό. Στο ένα έκαναν μάθημα οι μικρές τάξεις και στο άλλο οι μεγάλες. Πααίναμε πρωί απόγευμα και το Σάββατο μισή μέρα. Χτυπούσε η καμπάνα, την ακούγαμε και τρέχαμε. Τα τετράδια και τα βιβλία τ' αγοράζαμε. Στις μεγάλες τάξεις είχαμε ένα μεγάλο βιβλίο που `χε όλα τα μαθήματα μέσα. Ελληνικά, ιστορία, φυσική και θρησκευτικά. Στη διήγηση της κυρά-Μαρουδιώς αναφέρεται και έτερος διδάσκαλος, ο Μανόλης Χατζηκωνσταντής που μάλλον ήταν λιγότερο αυστηρός . Γεννήθηκε το 1864. Παντρεύτηκε την Αγγελίνα Σταματίου (1864-1930), κόρη του Αναγνώστη Σταματίου, με την οποία ζούσε στους Βαλεοντάδες. Χρημάτισε δάσκαλος στον Άγιο κατά τα τελευταία χρόνια της ηγεμονίας και εμφα

Οι διαθέσιμες γραπτές πηγές απ' όπου μπορούν να αντληθούν μαζεμένες πληροφορίες για τα επαγγέλματα των κατοίκων του Αγίου Κωνσταντίνου είναι οι ληξιαρχικές πράξεις και εκλογικοί κατάλογοι. Υπάρχουν οι ληξιαρχικές πράξεις "αποβιώσεως", όπου αναφέρεται το επάγγελμα του αποβιώσαντος, αλλά και άλλες ληξιαρχικές πράξεις όπου κάποιος εμφανίζεται ως μάρτυρας. Ορισμένοι εκλογικοί κατάλογοι περιλαμβάνουν το επάγγελμα, όπως αυτός του 1914. Άλλες περιπτώσεις όπου εμφανίζεται αναφορά στο επάγγελμα κάποιου είναι αγγελίες, διαφημίσεις σε εφημερίδες, έγγραφα της διοίκησης, δικαστικά έγγραφα, εμπορικά τεφτέρια, συμβόλαια κ.α. Επίσης υπάρχουν οι απογραφές πληθυσμού. Εκεί τα στοιχεία δεν είναι και τόσο λεπτομερή, αλλά δίνουν τουλάχιστον μια γενική εικόνα. Στην απογραφή του 1828 ο Άγιος Κωνσταντίνος είχε 112 άντρες και 142 γυναίκες, σύνολο 254. Στην απογραφή του 1864 οι Έξι Γειτονιές είχαν  881 άντρες και 881 γυναίκες, σύνολο 1762. Τον καιρό της συγγραφής των Σαμιακών από τον Επαμεινώνδα Στ